Büyükşehirlerde ulaşım değişmeli

Bu günlerde taşımacıların, özellikle de yolcu taşımacılarının gündemi yoğun. Bu nedenle, üzerinde yazı yazılacak çok konu var. Bunlar arasından başlıktaki konuyu seçmemin ise bir nedeni var: Büyükşehir Kanununda değişiklik yapılacak olması… Gerçi bu ihtiyaç, terör olayları nedeniyle hissedilmiş olup değişiklikler de bu yönlü olacak gibi görünmektedir. Buna rağmen ulaşım konusu da düzenlenmesi gereken konular arasında olup, yazı yazmaya değer.

Toplumların yerel ihtiyaçlarını karşılamak üzere yerel hizmet birimlerine ihtiyaç duyulmuştur. Bunlar belediyelerdir. Yakın çevresiyle birlikte belirli nüfus büyüklüğünü sağlayan yerlerde belediye kurulmuştur. Buralara belediyesi olan yer anlamında “belde” denilir. Kanuna göre il ve ilçe merkezlerinde nüfus büyüklüğüne bakılmaksızın belediye kurulacaktır. Nüfus büyüklüğü, buranın dışındaki yerlerde aranacaktır. Buna da bağlı olarak pratikte il ve ilçe olmadığı halde belediyesi olan yerlere belde denilmektedir. 

Belediyelerin kanunla belirlenmiş yapıları, görevleri, yetkileri ve gelirleri bulunmaktadır. Bunlar arasında ulaştırma ile ilgili görev ve yetkiler de yer almaktadır. Belirtilmesi gereken husus; il veya ilçe merkezinde kurulan belediyenin tüm il veya ilçenin belediyesi olmadığı, sadece kurulduğu merkezin belediyesi olduğudur. Bu nedenle görev ve yetkiler sadece kurulduğu merkez ile yakın çevresiyle sınırlıdır. Bu kapsamda il, ilçe ve beldelerdeki tüm belediyelerin ulaşım ile ilgili yetkileri kendi alanıyla sınırlıdır. Belediye alanı içine girmeyen, köy gibi yerleşimleri kapsamaz. Bu il ve ilçelerde mevcut trafik komisyonları ise belediyenin bulunduğu merkez yanı sıra diğer alanlarda da yetkilidirler. 

Belirtildiği üzere, büyüklüğüne bağlı olmaksızın her yerleşim biriminde benzer yapıda bir belediye kurulacaktır. Ancak bazı yerleşimler zaman içinde hızla büyümüşler ve yakınlarındaki belediyelerle sınır sınıra gelmişlerdir. Gerek normal belediye yapısının büyük yerlerde yetersiz kalışı gerekse bunların birleşme durumunda kalması nedeniyle yeni bir yapılanmaya ihtiyaç duyulmuş ve büyükşehir anlayışı doğmuştur. 

En az üç belediyenin (il merkezi, ilçe merkezi veya belde) bulunduğu belirli bir nüfus büyüklüğünü aşan yerlerde büyükşehir adlı özel bir belediye yapılanmasına gidilmiştir. Bunun kapsadığı belediyelerin yerleşim alanları gerçek anlamda büyük olan bir şehir teşkil ettikleri için bu adın verildiği söylenebilir. Bir ara büyükşehir yerine anakent kavramı da kullanılmıştı… 

Büyükşehir belediyelerinin ayrı bir kanunu olup bu belediyeler diğer belediyelerden öte görev ve yetkilere sahiptirler. Yine bu belediyelerin alanında ayrıca ilçe ve ilk kademe (eski belde) belediyeleri de bulunmakta olup görevler paylaşılmaktadır. 

Büyükşehir Belediye Kanununa göre, büyükşehir alanındaki ulaşımla ilgili görevler büyükşehir belediyelerince yapılacak olup ilçe belediyelerinin bu alanda bir görevi bulunmamaktadır. Yine büyükşehir alanlarında trafik komisyonlarının yetkileri büyükşehir bünyesinde diyebileceğimiz, ancak ilgili kuruluş temsilcilerinin de katıldığı UKOME’lere devredilmiştir. Bunun ötesinde büyükşehir belediyelerinin taksi ve servis araçları dahil toplu taşıma araçlarına ruhsat verme yetkisinin de bulunduğunu belirtelim. 

Ankara, İstanbul ve İzmir ile başlayan büyükşehir uygulamasına zamanla yenileri eklenerek toplam 16 büyükşehre ulaşılmıştır. Bunların belediye alanlarının içinde kalan kısımlarının bir şehir oluşturduğu düşünülebilir. 

Büyükşehir belediyeleri, öncelerde gerçek anlamda bir büyükşehir oluşturan yerlerde kurulup buraları kapsarken zamanla değişikliğe gidilmiştir. Önce İstanbul ve Kocaeli illerinin tamamı büyükşehir belediyesi sınırları içine alınarak İstanbul’un Şile, Kocaeli’nin ise Kandıra gibi il merkeziyle birleşik olmayan ve bir şehir oluşturmayan kısımları da büyükşehre dahil edilmiştir. Zamanla büyükşehir kurulmadaki yakın çevresiyle birlikte 750 bin olan nüfus büyüklüğü tüm il için aranarak nüfusu 750 bini geçen tüm illerde büyükşehir belediyeleri oluşturulmuştur. Böylece 14 yeni büyükşehir belediyesi oluşturulmuştur. Bu değişiklik yapılırken önceden kurulup ilin tamamını kapsamayan İstanbul ve Kocaeli dışındaki eski büyükşehirler de il sınırlarına genişletilmiştir. Böylece ilin tamamını kapsayan 30 büyükşehir belediyesine gidilmiştir. Burada büyükşehir belediyesi kurulurken aranan bir “şehir” oluşturma kriteri terk edilerek büyük il olma kriterine geçilmiştir. Buna da bağlı olarak, eskiden haklı olarak kullanılan büyükşehir belediyesi kavramı yerine bütün il belediyesi kavramı kullanılması gerekirken bu değişiklik yapılmamıştır. Halen bir şehir oluşturmayan pek çok yer büyükşehrin içinde sayılmaktadır. Bu nedenle büyükşehir belediyelerinin kapsamını gerçekten büyük bir şehir oluşturan yerler ve büyükşehir oluşturmadığı halde aynı il içinde olduğu için büyükşehir içinde sayılan yerler olarak ayırmak mümkündür. Bu duruma da bağlı olarak bazı belediyeler büyük il belediyesi veya bütün il belediyesi gibi kavramlarla anlatım kolaylığı sağlamaya çalışmaktadırlar.

Yeni büyükşehir belediyesi anlayışında; tüm belde belediyeleri kapatılırken merkezden uzak ve ayrı olan köy türünden yerleşim birimleri de mahalle kabul edilerek büyükşehrin tüm alanda geçerliliği pekiştirilmiştir. 

Belediye alanlarındaki yolcu taşımacılığına ilişkin ulaşımla ilgili yetkiler genellikle belediyelerdeyken, belediye dışındaki alanlar UDH Bakanlığı yetkisindedir. Buna illerarası ve iliçi (belediye alanı dışında) ulaştırma izinleri de dahildir. Büyükşehir olmayan illerde, il ve ilçelerin belediye dışındaki alanlarında UDH Bakanlığı yetkisi sürmektedir. Büyükşehir kurulan illerde önceden ilin büyükşehir kapsamında olmayan kısımlarında UDH Bakanlığı yetkiliyken bu illerin tamamının büyükşehir kapsamına alınması sonrasında UDH Bakanlığının yetkili olduğu bir alan kalmamıştır. Bu illerde UDH Bakanlığından izinli taşımacılar sadece iller arası taşıma yapabilmektedirler. Yük taşımacılığının tamamı UDH Bakanlığı yetkisinde olduğundan belediye ile ilgili değişimler bu taşımaları etkilememiştir. 

Özellikle Balıkesir ve Muğla gibi büyükşehir belediyesi merkezinden (gerçek büyük şehirden) hayli uzakta büyük ilçelerin bulunduğu illerde daha iyi görülecek olan yeni büyükşehir ulaşım sorunlarını şöyle özetleyebiliriz: 

• Bandırma, Ayvalık gibi uzak ve büyük ilçelerin önceden ilçe merkezi belediyesince yapılan ilçeiçi taşımalarıyla Bakanlık izniyle yapılan ilçe merkezi-köy taşımaları büyükşehir sorumluluğuna geçmiştir. 

• Buralardaki tarifeli taşımalar yanında tarifesiz (servis, taksi gibi) taşımalar da büyükşehir merkezince yürütülmektedir. 

• Ayvalık-Bandırma, Bodrum-Fethiye gibi önceden UDH belgeleriyle taşıma yapılan uzun hatlar bile büyükşehir hattına dönüşmüştür. 

• Önceden Bakanlık belgeleriyle yapılan bu iller içindeki turizm taşımaları (transferler dahil) belediye yetkili taşımalara dönüşmüştür.

Eski düzenden yeni düzene geçişin sağlanamaması, eski düzen yerine yeni bir düzenin belediyelerce kurulmasının zor hatta imkansız olması, özellikle yerel taşımacıların mağdur olması, her ilde mevcut sorunlara farklı ve keyfi çözümler üretilmek zorunda kalınması, belediyeler üzerine fazla yük binmesi, Bakanlığın müdahil olamadığı bu taşımalardaki nitelik kayıpları gibi hususlar düşünüldüğünde iliçi yolcu taşımacılığında yeni düzenlemeler yapılması gerekmektedir. 

• Büyükşehir alanındaki hatlı taşımalar (belediye otobüsü, minibüs dolmuş ve taksi dolmuş) belediye yetkisinde kalıp tarifesiz taşımalarla ilgili tüm yetkilerin UDH Bakanlığına aktarılması…

• Büyükşehirlerdeki ilçe belediyelerinin (yapısı gereği tüm ilçenin belediyesidirler) tüm ilçe çapında Belediye Kanunlarında yazılı hizmetleri vermesi (bunun sadece merkez ilçeler dışında olması da düşünülebilir)…

• Büyükşehir belediyeleri ve buralardaki ilçe belediyeleri kendi alanlarındaki tarifeli hatlardaki taşımalarda (belediye otobüsü, minibüs ve taksi dolmuş) yetkili olsunlar, diğer tüm taşımalar (tarifesiz, turizm, servis vs.) UDH Bakanlığı yetkisinde olsun. Şüphesiz ki Bakanlık yetkisine verilecek bu taşımalarda da halen Bakanlık yetkisinde olan taşımalar gibi yerel yönetimlerin (UKOME’nin) alacağı kararlara uyacaklardır. 

• Büyükşehrin merkezinde olan merkez ilçeler hariç ilçeler arası taşımalardan, ilçe aşırı olanların UDH Bakanlığı yetkisinde ilçe içi ve komşu ilçeler arası olanların belediye izninde olması… Belediye izninde olanlar da merkez veya ayrık ilçe şeklinde ayrıca bölünebilir. 

Örnek olarak Balıkesir’den Erdemit’e, Edremit’ten Ayvalık’a iki ilçe ve Bandırma’dan Balıkesir’e bir ilçe (Susurluk) aşılıyor. Buna da bağlı olarak Balıkesir-Edremit, Edremit-Ayvalık, Balıkesir-Ayvalık ve Balıkesir-Bandırma taşımalarının Bakanlık belgeleriyle yapılması uygun olur. 

Büyükşehir alanına ilişkin bu ve benzeri düzenlemeler kısmen büyükşehir olmayan illerde de dikkate alınabilir. İlçe içi taşımaların ilçe merkezi belediyesinin yetki ve sorumluluğuna verilmesi gibi… Buna merkez ilçe de dahil olabilir.

Yukarıda sayılan düşüncelerin harmanlanması, yeniden bölümlenmesi ile pek çok alternatif yaratılabilir. Bunlar ayrı ayrı değerlendirilip çözüm üretilebilir. Önemli olan taşımaların güvenliği ve kalitesidir. 200 km’yi aşan Ayvalık-Bandırma, Bodrum-Fethiye gibi taşımaların belediye otobüsü anlayışıyla tüm duraklarda indirme-bindirmeyle yapılması mümkün değildir. Bakanlık, yükünün artacağına bakmadan belediyeler de yetki rehavetine kapılmadan mevcut durumu kabullenmeli ve yeni çözüm arayışlarına destek vermelidirler.

Terminal konusu

Halen şehirlerarası otobüs terminalleri Belediye tekelinde bulunmaktadır. Belediyeler buna ilişkin haklarını işletme hakkı devri veya terminalin mülkiyetinin satışı yoluyla hiçbir kayıt ve şart koymaksızın özel girişimcilere devretmektirler. Tekel konumundaki bir işletmeyi devralan girişimciler, seferlerin terminallerden yapılma zorunluluğundan da faydalanarak, buraları kullanan taşımacılara ağır koşullar dayatmakta ve yüksel bedeller ödettirmektedirler. Bu alanda iyileşme olabilmesi için şunlar önerilebilir:

• Terminal işletmesinin devri halinde Belediyenin terminal üzerindeki sorumluluklarının ve karar hakkının ve sorumluluklarının devam etmesi.

• Belediyelerin yapıp, yaptırıp, işlettiği veya işlettirdiği terminallerde yaşanan sorunlar dikkate alınarak taşımacı ve diğer girişimcilere terminal yapma imkanı yaratılarak terminallere rekabet getirilmesi. ■