Dr. Zeki Dönmez irdeledi: D4 kısa mesafe yolcu taşımaları

Dr. Zeki DÖNMEZ

Önce, bu yazının tam konusunun bugün D4 belgeleriyle yapılmakta olan iliçi ve 100 km’ye kadar şehirlerarası, gerçek anlamıyla illerarası yolcu taşımaları olduğunu belirtelim. Bunları zaman zaman kısa mesafeli yolcu taşımaları şeklinde de ifade ediyoruz. Önce birazcık mevzuat durumuna bakalım.

Bilindiği üzere Karayolu Taşıma Kanunu öncesi yük taşımacılığında sadece uluslararası olanlar bir yönetmeliğe tabi iken yolcu taşımalarında hem yurtiçi hem uluslararası olanlar yönetmelik kapsamındaydı. Ancak kısa mesafeli taşımalar bu yönetmelikte özel olarak düzenlenmemiş olup bu yetki bir yönetmelikle valiliklere bırakılmıştı.

Karayolu Taşıma Kanunu’nda tüm yolcu ve yük taşımalarında olduğu gibi kısa mesafeli yolcu taşımaları da kapsandı. Bu kanunda bunları düzenleme yetkisi Bakanlığa verilmekle birlikte şehiriçi yolcu ve yük taşımalarının belediyelere kısa mesafeli yolcu ve yük taşımalarının da valiliklere devredilmesi yönünde Bakanlığa yetki devri imkanı tanındı. Bakanlık bunlardan sadece kısa mesafeli yolcu taşımalarını düzenleme yetkisini ilk yönetmelikte valiliklere devretti, ancak bunlar da zaman içerisinde Y yetki belgesine dönüştürüldü.

11 Haziran 2009’da yürürlüğe giren ikinci yönetmelikte valilik yetkisi uzatılmayıp kaldırılarak kısa mesafeli yolcu taşımaları D4 yetki belgeleri olarak yönetmeliğe alındı. Pek çok genelge ile bu zor dönüşüm başarıldı.

8 Ocak 2018’de çıkarılan yeni yönetmeliğin taslaklarında 7’nci maddede yetkinin yeniden valiliklere devri yönünde hazırlık yapıldı. Gerçekleşmeyen bu düşünce sonrasında 7’nci madde ismen korunup yeni şekilde düzenlendi ve hâlâ yerinde duruyor. Burada iliçi taşımaların da valiliklere bırakılmaması iyi oldu ise de özellikle 100 km’ye kadar şehirlerarası olanların aynı zamanda D1’lerin alanında olduğu düşünüldüğünde valiliklere bırakılmaması çok doğru olmuştur.

Tanımlar

D4 yetki belgesi baştan beri otobüsle iliçi ve 100 km’ye kadar şehirlerarası tarifeli ve tarifesiz ticari yolcu taşımacılığı için tanımlandı. Baştan beri şehiriçi iki nokta arasında tarifeli veya tarifesiz taşıma, 100 km’yi aşan şehirlerarası taşıma yapılamayacağı büyükşehir il sınırları içerisinde iki nokta arasında taşıma yapılamayacağı hususları yer alıyor. Yine en başından beri sadece tarifesiz taşıma yapmak üzere belge düzenlenemeyeceği en az 1 taşıma hattında tarifeli taşıma şart olup tarifeli taşımacıların varsa kalan imkânlarıyla tarifesiz taşıma da yapabileceği hususu geçerli.

Başlangıçtan beri D4 yetki belgelerine sadece özmal otobüs ve en fazla 10 otobüs kayıt şartları var (Bugün bile merkezi işyeri adresinin bulunduğu ilin plakasına kayıtlı en fazla 10 otobüs olarak sanki bundan ötesinin başka il plakasından olabileceği şüphesi doğuran kötü bir ifade şeklinde duruyor).

D4 yetki belgeleri ile sadece merkezi işyeri adresinin bulunduğu ilde, iliçi kısa mesafeli şehirlerarası taşıma yapılabileceği artık belirtilmemekle birlikte taşıt kaydı ve merkezin taşınamaması kurallarıyla sağlanıyor.

Servis taşımaları

Karayolu Taşıma Yönetmeliği’nin kapsam maddesinde servis taşımalarının ayrıca düzenleneceği ifade edilmektedir. D4 yetki belgesi tanımında sadece tarifeli ve tarifesiz taşımalar var olup servis taşımaları kapsanmamaktadır. Buna rağmen D4 yetki belgelerine ilişkin ilk ve ana genelgede D4 yetki belgeleriyle tanımlı oldukları alanda servis taşımacılığı da yapılacağı net olarak belirtilmektedir. Bunun ötesinde bir açıklama bulunmuyor. Mevcut yönetmeliğin hiçbir yerinde D4 yetki belgeleriyle servis taşımacılığı yapılacağı ve sadece servis taşımacılığı için belge alınabileceği belirtilmiyor. Buna rağmen yetki belgesi almanın özel şartlarını içeren 14’üncü maddenin otobüsle yolcu taşımacılığına ilişkin 4’üncü fıkrasının D4’lere ilişkin Ç bendinde “servis taşımaları faaliyetinde bulunmak üzere D4 yetki belgesi talebinden” söz edilerek bunun kapısı açılmış oluyor. Bu talep “tarifesiz belge alınamaması, düzenli belge sahiplerinin ek olarak bunu da yapabileceği paralelinde tarifeli belgesi olanların servis taşımacılığı yapabileceği şeklinde değil sadece servis için belge alınması” şeklinde görülüyor.

Nitekim Yönetmeliğin 41’inci maddesinin 15’inci fıkrasında sadece servis için belge alanların başka taşıma yapmaları yasaklanıyor. Burada servis taşımaları için bazı kısıtlamaların yanı sıra başta belge alımında arz talep dengesi şartı aranmaması olmak üzere önemli muafiyetler de getiriliyor. Bunlardan en kritiği, baştan beri yönetmelik kapsamındaki belgelere tahditli plakalı taşıt kaydedilmemesi kuralının aranmaması şeklinde karşımıza çıkıyor. Bir de bunların 100 km sınırlamasından muaf tutulması söz konusu. Buna da bağlı olarak, bir sürü D4 alt türü belgeler oluşmuş durumda.

Büyükşehir olmayan illerde iliçi ve tüm illerde şehirlerarası taşımalı öğrenim dahil öğrenci ve tarım işçileri dahil personel servis taşımaları çok önemli olup acil çözüm gerekiyor. Şehiriçi (belediye alanı içi) servis taşımalarını da kapsayan özel bir yönetmeliğin çıkarılmasının özellikle de belgelendirmeyi kimin yapacağı açısından zor olduğu ve şehiriçi ve şehirdışı şartlarının farklı olacağı da düşünülerek şehirdışı servis taşımalarının Karayolu Taşıma Yönetmeliği’nde D4 yetki belgeleriyle tam olarak çözümlenmesi çok uygun olacaktır. Burada her yıl tarım işçilerini taşımada yaşanan dramlar göz önünde bulundurulmalıdır. Sadece servis taşımaları için D4S, D5S gibi özel bir belge yaratılabilir. Ancak burada şunu da belirtmek gerekir: Pek çok servis taşımacılığı İstanbul gibi büyükşehirler hariç sabahları 1 saati, akşamları da 1 saati aşmayan çalışma yapabiliyor. Bu kadarcık taşıma ile yeterli gelir elde edilmesi mümkün olmadığı gibi bu türden taşıtların ekonomik kullanımı da mümkün değil. Bu nedenle ayrı belgeler yanı sıra tarifeli ve tarifesiz taşıma yapan D4 belgelerinin servis taşıması yapma seçeneği de değerlendirilmelidir.

Büyükşehir etkisi

İlin tamamını kapsayan büyükşehirler buralarda D4’lerin iliçi kullanımını da etkiledi. Başlangıçta sadece İstanbul ve Kocaeli bu durumdayken şehiriçi taşıma yasağı gereği, bu illerde D4 belgesi kaldırıldı. Öyle ki sadece iliçi değil illerarası kullanım amaçlı bile D4 verilmedi. Şimdi buralarda da iller arası kullanım amaçlı D4 veriliyor. Bilindiği gibi bu illerin sayısı 30’u buldu. Başlangıçta sadece büyük şehirler bu kapsamda iken zaman içinde büyük şehir bulunmayan büyük iller de büyükşehir adıyla dönüştürüldü. Şimdi nüfusları yetersiz kalan illerin de “bütünil” gibi bir statüye alınması söz konusu olabilir. Bu durumda iliçi D4 taşımaları tümüyle bitebilir ve D4’ler illerarası kısa mesafe taşıma belgelerine dönüşebilir.

Büyükşehir olayıyla trafik komisyonlarının da kalkması sonucu bu ile ilişkin arz talep dengesi yönünden sakıncası olmadığına ilişkin belgelerin UKOME’lerden alınması durumu doğdu. Yine bu iller içinde terminal kullanma, indirme-bindirme kısıtlaması gibi yükler de geldi. Büyükşehir olayı D4’ler gibi diğer D belgelerinin de bu alandaki haklarını ilgilendirir. Hem şehiriçi hem de iliçi iki nokta arasında taşıma yasakları var. D1’ler zaten böyle bir hakka pek sahip olmadılar. Şimdi havaalanı taşımaları bunu deliyor, ama bana göre kurala aykırı. D2’ler de olmayan şehiriçi ve büyükşehirlerde iliçi hakları için direniyorlar. D2’lerin hakkı varsa D4’lerin de olmalı veya D4’ün yoksa D2’nin de olmamalıdır.

100 km konusu

D4 belgeli taşımalarda iller arasında 100 km sınırı var. Bu doğal. 100 km’den daha fazlası D1 ve D2 gibi özel belgelerle ve özel şartlarda yapılıyor. Şimdi bu sınır D4’lerle yapılan servis taşımaları için kaldırıldı. Ben de buna karşı “bari komşu ilin sınırına kadar olsun” türü yorum yaptım. Halbuki böyle bir sınır halinde İstanbul-Kırklareli hattında İstanbul’dan sonra sadece 10-15 km gidilip sınıra dayanılır ve Kırklareli’ne varılamaz. Belki pek çok kişi İstanbul ile Kırklareli’ni komşu zanneder ama değil. Arada az bir Tekirdağ toprağı var ve adeta buradan Tekirdağ’ın Karadeniz’e çıkma imkanı yaratılmış. (Bosna Hersek’in deniz kıyısı neredeyse tamamen Hırvatistan’a verilmiş. Hırvatistan’ın kıyı toprakları arasında küçük bir boşluk adeta bir pencere açılıp Bosna Hersek’in denize ulaşması sağlanmış. Bir benzerlik sanki.)

D4’ler ile bazı illerde 300 km’yi bulan iliçi taşımalar yapılabileceği gibi servisteki gibi sınırsız olması halinde çok da uzağa gitmek mümkün. Komşu il sınırı çok dar olabileceği gibi 300 km bir komşu ilde seyahat imkanı da verebilir. İliçi ve komşu il sınırına kadar iller arası olmak üzere 500 km’lik hatlar açılabilir. Buna daha makul bir esas getirilmeli. Mevcut durumda 100 km kuralının nasıl uygulanacağı bana göre çok açık değil. Şehirlerarası hattın toplamı mı, yoksa şehirlerarası kısmı mı 100 km olacak? 100 km’yi iyi kullanmak için sınıra yakın noktaya kadar bir hat, sonra yeni bir hat gerekebilir. (Bir ara izlenen güzergahın 100 km’yi aşmaması gibi kurallar vardı.) Uygun olmayan hatlardan daha ileriye gitmek gibi yollar aranabilir. Bence il sınırından itibaren karayolları haritasına göre 100 km uzaklıktaki noktalara kadar hattınızı herhangi bir güzergahtan 100 km’yi aşsa bile kullanabilmeniz esası uygun olacaktır.

B1-D1’lerle paylaşım

Bilindiği gibi, B1-D1 taşımalarında bir alt sınır olmaksızın şehirlerarası-illerarası şartı var. Bu durum D4’lerin 100 km şehirlerarası alanının aynı zamanda B1-D1 çalışma alanı olduğu anlamına geliyor. 100 km’ye kadar illerarası taşımalar valilik iznine bağlı iken bir çelişki/ çatışma olmaması için B1-D1’lerin 100 km’ye kadar şehirlerarası hat hakkı kullanımı engellendi. Şimdi bu dönem geçti. Zaman zaman buna ilişkin çabalar, çekinceler getirildiyse de bunlar yanlış idi. Kanunun temelindeki serbest piyasa gereği bu alan bazılarına kapatılıp sadece bazılarına ayrılamaz. Buna rağmen D4’lere verilecek bazı kalkış-varış, indirme-bindirme kolaylıklarından B1-D1’lerin faydalanmaması normal sayılabilir. Hatta 100 km’den kısa mesafede B1-D1’lerin terminaller arasında duraksız çalışması bile öngörülebilir.

Arz-talep dengesi

Bu kural eski ekonomi anlayışı döneminde getirilmiş bir dengeleme kuralı gibi duruyor. Artık bu dengenin piyasada sağlandığı, serbest piyasa esası kanunda var. Zaten bu dengenin birtakım gözlemlerle bazı kurumlarca objektif olarak tespiti mümkün değildir. Bu türden kararlara hep şüpheyle bakılacak, hatta şaibeden söz edilecek. Buna da bağlı olarak bu kural artık kaldırılmalıdır. Aksi zaten kanuna aykırılıktır. En azından zaten D4 ile B1-D1 rekabetinin olduğu ve arz talep dengesinin zaten bozulduğu illerarası taşımalarda bu denge kesinlikle aranmamalıdır. İki il arası taşımalarda olası arz-talep dengesizliğinin hangi ilden taşımacılara kullandırılacağı ve iki tarafın bunda nasıl anlaşacağı da hayli karışıktır. Bu arada belirtelim ki, servis taşımacılığında artık bunun aranmaması yönünde Bakanlığın yönetmelik ile karar vermiş olması da yerindedir. Bakanlığın artık böyle bir denge araması gerektiren bir husus veya esas söz konusu değildir.

Kısa mesafe taşımaları baştan beri bir araç sahibi esnaf türü küçük taşımacılar için düşünülmüştür. Korumacılık da buna göredir. Kişi başı 1 araçlık payın aşılmadığı ortaklıklar dışında birden fazla araç sahibi D4 belge sahiplerinin korunmasının bir gerekçesi de olamaz. Ortaklıklar dışında 1 araç sınırlaması bile düşünülebilir.

İndirme-bindirme düzeni

Daha sonra yolcu indirme-bindirme konusunun üzerinde geniş olarak duracağım, ama şimdilik D4’lerle ilgili bir noktayı belirtmek istiyorum. Önceki yönetmelikte “yolcu taşımacılığı yetki belgesi sahiplerinin belediye sınırları içinde terminal dışındaki yerlerde yolcu indirilip bindirilebilmesi için ilgili (yetkili kurulun) trafik komisyonunun izin vermesi gerekir” şeklinde bir düzenleme vardı ve aykırılığın cezası da bulunmuyordu. Bunun bir anlamı “ilgili makamlarca özel izin verilmeyen yerlerde indirme-bindirme yapılamaz” olmuyor mu? Demek ki, izin öncesi bu yerler dâhil tümü yasakmış. Şimdi bazı yerler serbest. Şimdi bu durumda, bu düzenleme “yasak olan yerlerde indirme-bindirme yapılamaz” olmuyor mu?

Şimdi mevcut yönetmeliğin 41’inci maddesinin 12’nci fıkrasında yukarıdaki düzenleme yeni şekliyle yer alıyor. Bunda “yerlerde” kelimesi yerine “indirme-bindirme ceplerinde” ifadesi gelmiş. Bir de ilgili/yetkili kurulların bir karşılığı olarak UKOME belirtilmiş. Yeni düzenlemede hak biraz daralmış olsa da değişen fazla bir şey yok gibi. Bence daha da kötü olmuş. İndirme-bindirme cepleri için izin gerekiyor. Ya indirme-bindirme cebi olmayan yerlerde? Buralarda serbest mi? “Belediye sınırları içinde özel izin verilen indirme-bindirme cepleri dışında indirme-bindirme yapılamaz” demek isteniyor herhalde. Üstelik bu kez 41’inci maddenin 12’nci fıkrasına aykırı hareket edenlere 41’inci maddenin 13’üncü fıkrası ile idari para cezası getirilmiş. Bir de belirtelim ki, bu düzenleme sadece belediye alanları için. Belediye alanları dışındakiler için durum nedir, belli değil.

İndirme-bindirmelerin genelini trafik mevzuatı düzenliyor. Bunun için de büyükşehir olan illerde UKOME’nin, diğer illerde de trafik komisyonlarının düzenleme yetkisi de var. Yani bunlar, indirme-bindirme yasağı olan yerlerde özel izin vermeye veya indirme-bindirmenin serbest olduğu yerlerde kısıtlama getirmeye yetkili. Bunların getirdiği serbestliklerden herkes tabii “bilenler” faydalanır. Yasaklara da herkes uyar, yoksa aykırılığın orada belirtilen cezasına katlanır. Öyleyse bu hususun yönetmelikte tekrarının anlamı, faydası ne? Bu düzenleme bir kural getirmiyor, bilinen bir kuralı tekrarlıyor. Böyle bir düzenleme, serbestliği veya yasağı bildirmek anlamında faydalı olabilir sadece. Yeni şekildeki cezaya gelince ilgili mevzuata göre yasak olup cezalandırılan bir hususun ikinci kez bu mevzuat ile bir kez daha cezalandırılması kesinlikle hukuksuzdur.

Bırakınız indirme konusunda ilave düzenlemeyi yapmayı, otoyolların zaten özel kuralları var. Devlet ve il yolları trafik mevzuatına tabi. Bunlar dışında kurala gerek var mı? Zaten adı geçen yönetmelik maddesi belediye alanları için düzenleme öngörüyor. Bu izin ve cep belediye alanlarında geçerli olduğuna göre belediye alanı dışında bu izin, bu yasak, bu ceza geçerli olamaz. Oralarda genel kurallar uygulanır. Bari şunu diyelim: D4 belgeli taşımalarda özel bir yasak bulunmayan belediye alanı dışı yerlerde (köy-kırsal) trafik mevzuatına göre indirme-bindirme yapılır. Bunu, hiç olmazsa, il yolları için bari öngörün. Aslında bilinenin tekrarı olup hatırlatılmadan da böyledir, ama yine de bir şeyin netleşmesi açısından önemli olduğunu belirtiyorum. Kışın 10-15, yazın 30-40 kişinin yaşadığı benim köyümden sadece bir D4 hattı geçiyor. Mevcut kurallara göre benim köyümde yasal iniş veya biniş mümkün değil. Yani kurallara göre benim bu D4 hattından faydalanmam mümkün olmuyor. Lütfen bunu düzeltin. Belki sizin köyünüz de böyle bir hattın üzerindedir.

D4 belgeli taşımaları yeni duruma uydurup, yaşatalım.

Sonuç ve Öneriler

- D4 belgeleri en azından tek taşıtlı taşımacılar için önemli olup avantajlı biçimde korunmalıdır.

- İllerarası ve büyükşehir olmayan illerde iliçi servis taşımaları D4’lerle çözümlenmelidir.

- Servis için özel belge yaratılabileceği gibi mevcut D4’lere de bu hak verilmelidir.

- 100 km illerarası mesafesinin il sınırından itibaren olacağı netleştirilmelidir.

- İllerarası 100 km kısmı D4 ve B1-D1’lerin ortak çalışma alanı olarak korunmalıdır. D4 belgelerinde arz talep dengesi şartı (en azından illerarası taşımalar için) kaldırılmalıdır.

- Büyükşehir olmayan illerde belediye alanı dışı yerlerde (köy-kırsal) indirme/bindirme serbest olmalıdır. (Trafik mevzuatına tabi olmalıdır.)

- Büyükşehir alanlarında iliçi taşımaları kimlerin yapabileceği netleştirilmelidir.

- Zaten ayrı bir taşıma hakkı bulunan tahditli taşıtların D4 belgelerine de yazılabilmesi hususu yeniden değerlendirilmelidir.