07.05.2013, 09:31

Serbest piyasa ve rant arzuları

Serbest piyasanın ne olduğu veya ne olmadığı konusunda sıkça yazılar yazıyorum, ama tekrar yazılması gerekiyor. İnsanların, genelinde “serbest piyasa terbiyeciliği” olduğu sürece ve bazı devlet bürokratları da zaman zaman aynı rüzgara kapılınca tekrar yazmak şart oluyor. 

Serbest piyasanın özü

Serbest piyasada hangi malların, kimler tarafından, ne kadar arz ve talep edileceğinin piyasada belirlenmesi esastır. Serbest piyasadaki arz ve talep miktarına göre de fiyat oluşur. Esas olarak devlet arzı, talebi ve fiyatı belirlemez. Sadece planlar yapıp bunları gerçekleştirici politikalar uygulayabilir. Bunun da özü destek, teşvik gibi kolaylıklardan faydalandırma veya faydalandırmamadır. 
Üretim dışında bir malın ithal veya ihracına ilişkin suçlar da benzer şekilde yorumlanabilir. Tabii, ithalatı zorlaştırma ve ihracatı desteklemede ikili ve çoklu uluslararası kurallara uyma zorunluluğu vardır.

Serbest piyasa zorunlu değil ama…

Serbest piyasa yanlısı olmak zorunda değilsiniz. Buna karşı çıkabilir, hatta siyasi ve ekonomik görüş olarak farklı olabilirsiniz ama serbest piyasayı kafanızca anlayıp ona göre yorum yapamazsınız. Hele hele devlet bürokratı iseniz serbest piyasayı Başbakan Yardımcısı Ali Babacan’dan fazla bilip onun yanlışlarını düzeltme çabası içinde olamazsınız. 

Ulusal menfaat edebiyatları

Serbest piyasada arz fazlası nedeniyle fiyatlar düşebilir. Bazı ürünler tüketilmeyebilir. Bundan üreticiler zarar görebilir. Keza ülke ekonomisi de zarar görebilir. Örneğin kapasite boş kalabilir, akaryakıt kaybı olabilir. Bunların çözümü de gerekebilir. 
Fazladan üretilen malların ne yapılacağı düşünülmeksizin devletçe alınması artık ömrünü tamamlamış bir çözüm olsa da hala söyleniyor. Daha geçerli bir çözüm önerisi ise devletin üretime doğrudan müdahalesidir. Buna göre arzın kısıtlanması istenir. Arz miktarı yanında arz kaynağı sayısının sınırlandırılması savunulur. Böylece arz kaynağı başına üretim ve satış miktarı artacağı gibi birim üretimin satış fiyatı da yükselecektir. Böylece üretici korunmuş olup üstelik kamu da kazanacaktır. Tüketicinin durumu ve serbest piyasaya aykırılığı ise akla getirilmemelidir. Adeta merkezi planlama anlayışlı bir özel sektör modeli gibi… 

Taşımada durum…

Arz fazlası, talep azlığı, maliyet artışı, fiyat düşüklüğü gibi nedenlerle taşımacıların en azından bir kısmının zor durumda kalması nedeniyle aynı müdahale istenir. Üstelik hizmetlerin bir ayrıcalığı da vardır. Üretici sayısı ve miktarı sınırlanan mallarda, ithalat nedeniyle benzer rahatlık oluşmayabilir. Ama taşıma dahil yurtiçi hizmetlerde sınırlamalar çok daha etkili olur. 
Arz sınırlaması taşımacı sayısı veya taşıt sayısının sınırlamasıyla yapılır. Aslında taşıt sayısı sınırlanmaksızın taşımacı sayısının sınırlanması kapasite artışını engellemeyebilir. Ama taşımacı başına iş miktarı artar. Ülke kazanmasa da taşımacılar kazanabilir. 
Adı geçen sınırlamalar kriz dönemlerinde geçerli geçici sınırlamalar olabileceği gibi kalıcı da olabilir. Açıklanması zor ise de bazı nedenlerle devamlı kısıtlama istenir.

Tahditler

Geçici veya kalıcı taşıt sınırlaması da yapılabilir şüphesiz. Bu sınırlamada bir taşımacı veya taşıt sistemden çıkınca yerine yenisinin girmesi gerekir. Yeni taşıt girebilmesi için taşıt çıkışı şarttır. Halbuki taşıtların sayı olarak sınırlanması yetmiyor, bu taşıtların sahiplerince hep yenilenmesinin ötesinde hiç sistemden çıkmaması, bu yenileme hakkının devri ve satışı yoluyla başkalarına kullandırılabilmesi şeklinde bir düzen oluşmuş. Nereden, nasıl sahip oldukları belirsiz bir tapu gibi bu hak çocuklara bırakılabiliyor, istendiğinde satılabiliyor. Üstelik malın değeri düşmesin, rant azalmasın diye tahdidin genişletilmesine itiraz edilmekte hatta engellenmekte.

Tahdit gerekir mi?

Serbest piyasaya aykırılık bir yana rant veya haksız kazanç amaçlı tekliflerde şu gerçekler bilinmelidir:
• Tarifeli hatlardaki taşıtlar hat’ta girişte sınırlanmakta olup ayrıca plaka tahdidine gerek yoktur.
• Sözleşme esasına göre hizmet veren taşıtlar (öğrenci ve personel servisleri, turizm ve grup taşıma araçları) sadece iş bulduklarında trafiğe çıkmakta olup trafiği yoğunlaştırmayı ve akaryakıt tüketimini engelleme amaçlı tahdit gerekmez.
• Trafik yoğunluğunu engelleme amaçlı sınırlandırma sadece taksi türü tarifesiz araçlar için mantıklı olabilir, ama onlarda mevcut rant düzeni de çözüm değil. Artık bu düzen bitmeli; şirketleşme, kurumsallaşma sağlanmalı; tahdit ve rantlar kalkmalıdır. 
• Tahdit yapılsa bile geçici, belirli süreli olmalı ve devir hakkı olmamalı. 
• Geçici süre 10-15 yılı geçmemeli, en kötü halde gerçek kişinin ömrü ile sınırlı olmalıdır. 
• Tahdit kapsamında hak sahibi olma ihaleyle olmalıdır. Mevcutlara gösterilecek kolaylıklardan faydalanma halinde satış kesinlikle olmamalıdır. 
İstanbul Otobüs AŞ bunlara en iyi örnektir. ■
Yorumlar (0)
banner117
15
açık
banner159
banner153
Puan Durumu
Takımlar O P
1. Galatasaray 10 28
2. Samsunspor 11 25
3. Fenerbahçe 10 23
4. Beşiktaş 10 20
5. Eyüpspor 11 19
6. Sivasspor 11 17
7. Göztepe 10 15
8. Başakşehir 10 15
9. Kasımpasa 11 14
10. Konyaspor 11 14
11. Trabzonspor 10 12
12. Gaziantep FK 10 12
13. Bodrumspor 11 11
14. Antalyaspor 11 11
15. Alanyaspor 11 10
16. Rizespor 10 10
17. Kayserispor 10 9
18. Hatayspor 10 3
19. A.Demirspor 10 2
Takımlar O P
1. Erzurumspor 11 22
2. Kocaelispor 11 22
3. Bandırmaspor 11 21
4. Karagümrük 11 18
5. Igdir FK 11 18
6. Boluspor 11 18
7. Esenler Erokspor 11 17
8. Ümraniye 11 17
9. Pendikspor 11 17
10. Ankaragücü 11 16
11. Ahlatçı Çorum FK 11 16
12. Şanlıurfaspor 11 15
13. Gençlerbirliği 11 15
14. Manisa FK 11 14
15. Keçiörengücü 11 14
16. İstanbulspor 11 13
17. Sakaryaspor 11 13
18. Amed Sportif 11 13
19. Adanaspor 11 6
20. Yeni Malatyaspor 11 -3
Takımlar O P
1. Liverpool 10 25
2. M.City 10 23
3. Nottingham Forest 10 19
4. Chelsea 10 18
5. Arsenal 10 18
6. Aston Villa 10 18
7. Tottenham 10 16
8. Brighton 10 16
9. Fulham 10 15
10. Bournemouth 10 15
11. Newcastle 10 15
12. Brentford 10 13
13. M. United 10 12
14. West Ham United 10 11
15. Leicester City 10 10
16. Everton 10 9
17. Crystal Palace 10 7
18. Ipswich Town 10 5
19. Southampton 10 4
20. Wolves 10 3
Takımlar O P
1. Barcelona 12 33
2. Real Madrid 11 24
3. Atletico Madrid 12 23
4. Villarreal 11 21
5. Osasuna 12 21
6. Athletic Bilbao 12 19
7. Real Betis 12 19
8. Mallorca 12 18
9. Rayo Vallecano 11 16
10. Celta Vigo 12 16
11. Real Sociedad 12 15
12. Girona 12 15
13. Sevilla 12 15
14. Deportivo Alaves 12 13
15. Leganes 12 11
16. Getafe 12 10
17. Espanyol 12 10
18. Las Palmas 12 9
19. Real Valladolid 12 8
20. Valencia 11 7