Bu sayıdaki yazımda son günlerde gündemde fazla bir yer tutan 65 yaş üstü ücretsiz seyahat konusu üzerinde durmak istiyorum. Konu; gazetemizin öncelikle ilgi alanı olan uzak mesafe taşımalar açısından önemsiz görünse de bu konuya bakış açısının önemli olduğunu düşünüyorum.
Genel ekonomi
İnsanlar, çeşitli ihtiyaçlarını karşılayabilmek için mal veya hizmet üretim faaliyetlerine katılarak bir katma değer yaratmak zorundadırlar. Yarattıkları katma değerin karşılığı olan gelirlerinin büyük bir kısmını doğrudan kendileri tüketirken önemli bir kısmını da toplumsal ihtiyaçlar için devlete aktarırlar. Bu durum toplum düzeninin kaçınılmaz sonucudur. Devlet de vergiler ve benzeri yollarla elde ettiği gelirleri insanların sağlık, eğitim, güvenlik, ulaşım ve altyapı gibi ortak ihtiyaçların yanısıra bireylerin durumlarına göre özel ihtiyaçları için kullanır. Bu kapsamda bazı üreticiler, düşük gelirliler, yaşlılar, engelliler vs..desteklenir. Önemli olan bu desteklerin yerinde ve hakça kullanımıdır.
Ulaşım desteği
Yapılan kanun düzenlemesi ile 65 yaş üstü kişilere belediye alanlarında ücretsiz seyahat hakkı verildi. Acaba bu karar yerinde mi? Ücretsiz olarak seyahat etmek karşılanamayan pekçok ihtiyaç yanında çok yerinde destek mi? Ben baştan beri bu anlayışın karşısındayım. 65 yaşına geldiğimde bu gazete de yazdığım yazıda da bu hakkı eleştirmiştim. Hala da benzer görüşlerimi sürdürüyorum.
Getirdiği maliyetler
Şüphesiz ki, bu seyahat hakkının kullanımı önemli bir maliyet getiriyor. Düzenlemeyi yapanlar bunun faturasını yerel idarelere ve raylı sistemleri işleten kuruluşlara bıraktılar. Düzenleme de öngörülen devlet destekleri taşıma yapan kurumların maliyetlerini karşılamaktan uzak. Özellikle de özel sektörün yaptığı taşımalarda karşılanamayan maliyet, doğrudan özel sektör taşımacısının üzerinde kalıyor. Bunu bu türden kara ve deniz taşımalarında görebiliyoruz. Artan yakıt maliyetleri bu yükü daha da arttırarak şikayetleri büyüttü.
Büyükşehir farkı
Bu hakkın kullanımı belediye alanları ile sınırlı. Büyükşehir olmayan illerde il, ilçe ve belde belediyeleri sadece kendi sınırları içinde yaptıkları küçük miktarlı taşımalarda bu yükle karşılaşıyorlar ve mağduriyetleri de çok az. Ancak ilin tamamını kapsayan büyükşehir belediyeli illerde yük çok daha ağır. İnsanlar ilin çeşitli noktalar arasında bu haklarını kullanabiliyorlar. Balıkesir ilinde Bandırma ilçesinden Ayvalık ilçesine, Muğla ilinde Bodrum ve Fethiye arasında, Antalya ilinde Kaş ile Alanya arasında 300 km’yi bulan çok uzun seyahatlerin ücretsiz yapılması söz konusu. Dolayısıyla buralarda fatura ağırlaşıyor ve kötüye kullanım söz konusu olabilir. Balıkesir ile merkezinde bazı ücretsiz seyahat hakkı sahiplerinin bugün kahveyi Bandırma’da mı, Edremit’de mi, Altınoluk’da mı, yoksa Ayvalık’da mı içsek diye sohbet ettiklerini duymuştum. Üstelik bu seyahatler ücretli seyahat eden vatandaşların talebinin yoğun olduğu saatlerde de olabiliyor.
Biraz sayılar
2022 yıl sonu TUİK verisi 65 yaş üstü nüfusun 8.5 milyon civarında olduğunu bize veriyor. Bu rakam ne kadar önemli bir taşımanın söz konusu olabileceğini de gösteriyor. Ancak artan nüfusa ve uzayan insan ömrüne bağlı olarak bu sayıların artmakta olduğundan şüphe yok. Yani yük önümüzdeki yıllarda daha da ağırlaşacak.
Ben bu hakka sahip olanlarının yüzde 35 kadarının 65-70 yaş aralığında olduğunu düşünüyorum. 70-75 yaş aralığının da yüzde 25’i geçen oranda hak sahibi olabilir. 75-80 yaş aralığında bu rakam yüzde 20’lere düşebilir. Yüzde 15 kadarının da 80 yaş üstü olduğunu düşünüyorum. Ancak bu oranlar, seyahatlerin bu oranda bu kişiler tarafından yapıldığı anlamına gelmiyor. Örneğin; yüzde 35 olduğunu düşündüğüm 65-70 yaş arasındakilerin ücretsiz seyahatlerin yüzde 40-45’ini, 80 yaş üstülerin ise bu seyahatlerin sadece yüzde 10’unu yaptıklarını düşünüyorum. Bu görüşlere göre, bu yükün karşılanabilir seviyeye gelmesi için neler yapılabileceği üzerinde duralım.
Yaş sınırının yükseltilmesi
65 yaş da başlatılan ücretsiz seyahatin 70 yaşa yükseltilmesiyle ücretsiz taşınacak yolcu sayısı önemli ölçüde azalacak ve bunun maliyeti daha da katlanabilir düzeye inecektir. Bu arada bu hakkı kaybeden 65-70 yaş aralığında taşınmasının taşımacılara ek gelir yaratacağını da unutmayalım.
İndirimli seyahat hakkı
Mevcut düzenleme 65 yaş üstündekilerden hiç ücret alınmamasını öngörüyor. Bunun yerine bu kişilerin yüzde 50 ücret ödeyerek seyahat etmeleri kaybı bu yönüyle yüzde 50 azaltacaktır. Ayrıca bu ücret nedeniyle vaz geçilecek seyahatlerde düşünüldüğünde daha fazla insanın ücretli taşınmasıyla gelir elde edilebilecektir.
Sınırlı kullanım
Halen var olan ve kötüye de kullanılması mümkün olan sınırsız seyahat yerine belirli bir faydalanma sınırı getirilmesi doğru olacaktır. Ben haftada iki defa gidiş-geliş şeklinde ücretsiz seyahat hakkı veren aylık 20 binişlik ücretsiz seyahatin yeterli olacağını düşünüyorum.
Bölge sınırlaması
Büyükşehirlerde il merkezinde yaşayanlar sadece merkez ilçeler arası seyahatte bu haklarını kullanabilsinler. İl merkezinde yaşamayanlar ise bulundukları ilçenin içindeki taşımalarda bu haktan faydalanabilsinler. Bu önerimin nüfusun büyük kısmının merkez ilçelerde yaşadığı İstanbul, Ankara ve İzmir gibi iller dışında önemli bir katkı sağlayabileceğini düşünüyorum.
Zaman sınırlaması
65 yaş üstü seyahat hakkı sahipleri bu haklarını seyahat talebinin düşük olduğu saatlerde kullanırlarsa taşıt sahiplerinin kayıpları azalacağı gibi yoğun saatlerde seyahat edenler de biraz rahatlayabilirler. Sabahları 7-9 saatleri ve akşamları 17-19 arası taşıtlara ücretsiz biniş hakkının kullanılaması yeterli olabilir. Bu ikişer saatlik süreler 3 saate kadar çıkarılabilir. Biniş saati belirlenmesi de ilin coğrafi konumuna göre değişebilir. Van’da sabah 06.00’da başlayan sınırlama uygun iken İstanbul’da saat 07.00 daha uygun olabilir.
Çalışanların durumu
Bu kısıtlamaların bir kısmından 65 yaş üstü olup da işe gidenlerin ücret ödemesi nedeniyle zarar göreceği söylenebilir. Bu husus çok abartılmamalıdır. Bu yolla gelir elde eden insanlar bırakın biraz da ücret ödesinler. Bu hakkın veriliş nedeni, insanların işlerine ücretsiz gidebilmelerine imkan vermek değil, ömürlerinin sonuna doğru giden insanların daha keyifli bir yaşam sürmesini sağlamak, olduğu unutulmamalıdır. Çok sayıda seyahatin gerektiği getir-götür ve dağıtım gibi faaliyetlerin yoğun olduğu işlerde işyeri sahipleri 65 yaş üstü personel istihdam ederek bu işleri ücretsiz olarak yaptırmaya yönelebilmekteler.
65 yaş altı indirimler
65 yaş üstü ücretsiz seyahatlerin maliyeti sorun oluştururken 60-65 yaş aralığında olanların da indirimli seyahat imkanı verilmesi problemi daha da büyütebilir. Zorunlu olmayan bu uygulama kaldırılmalıdır. Belediyelerin bu hakkı verip vermemekte serbest olmaları yeterli değildir. Seçmene şirin görünme amacıyla bu hakkın kullandırılması engellenmelidir. Bilinmeli ki, bu hak hem taşıt sahiplerine hem de ücretli seyahat edenlere olan haksızlığı büyütmektedir.
Bakanlığa görev
Ücretsiz seyahat konusu sosyal politikalar kapsamında öncelikle bir başka Bakanlığın ilgi ilanında ise de konunun taşıma olması nedeniyle Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı konuyla ilgilenip sorunun çözümü doğrultusunda ilgili Bakanlıkla mutlaka görüşüp çözüm aramalıdır. ■