Karayolu Taşıma Kanunu, taşımaların güvenli ve düzenli olması ile diğer amaçları sağlamak üzere gerekli tedbir ve düzenlemeleri kapsamaktadır. Bunların detayları için de yönetmelikle düzenleme yetkisi getirilmiştir. Taşımacılar ve diğer taşıma işletmecileri için Kanunla getirilen yetki belgesi zorunluluğunun şartları da yönetmelikte geniş biçimde yer almaktadır. Keza, taşımayla ilgili diğer hususlar da mevzuatta bulunmaktadır. Mevcut haliyle yetki belgeleri işletmeciler için bir nevi yeterlilik belgesi hüviyetindedir. Buna rağmen kanuna sonradan yapılan ekleme ile yeterlilik belgesi alımı için işletmecilerde mesleki yeterlilik, mesleki saygınlık ve mali yeterlilik şartlarının aranması zorunluluğu getirilmiştir. Buna ek olarak sürücü mesleki yeterliliği de kanunda yer almıştır. Bunlar üzerinde detaylıca durmak gerekiyor.
Denetim ve cezalar
Düzenlemelerden istenilen sonucun alınabilmesi için uygulamaların denetlenmesi ve tespit edilen ihlallerin cezalandırılması zorunludur. Bu kapsamda mevzuatta idari para cezası, uyarma cezası ve faaliyetin engellenmesi cezaları yer almaktadır. Konumuz açısından önemli olan faaliyet engelleme cezalarının geçici ve kalıcı halleri bulunmaktadır. Faaliyetin geçici olarak durdurulması şeklindeki geçici engellemeler iki türlüdür. Bunlardan birisi, belirli bir süre durdurulmasıdır. Diğeri ise faaliyet durdurmanın ihlal giderilinceye kadar sürmesi halidir. Bu cezaların belirli bir bildirim süresi sonunda veya ihlal gerçekleştiğinde derhal uygulamaya geçilmesi seçenekleri söz konusudur. Yetki belgesinin iptali şeklindeki süresiz engellemelerde sadece işlemin ihlal gerçekleştiğinde veya bildirim süresi sonrasında uygulanması halleri bulunmaktadır.
Taşımacı yeterlilikleri
Karayolu Taşıma Kanunu’nun 5’inci maddesinde yetki belgesi alınabilmesi için işletmecilerin mesleki yeterlilik, mesleki saygınlık ve mali yeterlilik sahibi olmaları yer almaktadır. Şüphesiz ki, bu yeterlilikler belgelerin yenilenmesi ve bunlarla faaliyet yürütülmesi aşamalarında da gereklidir. Bunlar üzerinde tek tek duralım. Şimdiden işletmecilerin gerçek kişi yanında tüzel kişi de olabileceklerini hatırlatalım.
Mesleki Yeterlilik
Yönetmeliğin tanımlar maddesi içerisinde tanımlanmaktadır. Bunu sağlama zorunluluğu taşımacılarda olmakla birlikte, doğrudan kendilerinin değil, çalışanları yoluyla sağlanması gerekmektedir. Yönetmeliğin 40’ıncı maddesinin 34’üncü fıkrasında hangi yetki belgesi sahiplerinin hangi tür kişileri istihdam etmek zorunda oldukları yer almaktadır. Burada belirtilen üst düzey ve/veya orta düzey yöneticilik mesleki yeterlilik belgesine sahip kişiler yetki belgesi alınan tarihten sonraki 6 ay içinde istihdam edilecektir. Bunun ihlali halinde, taşımacıya, Kanunun 26’ncı maddesinin 1’inci fıkrasının K bendindeki idari para cezası uygulanacaktır. Bunun yanı sıra Yönetmeliğin 13’üncü maddesinin 2’nci fıkrasında mesleki yeterlilik şartlarına uyarak mesleki saygınlık sahibi olunması hususu yer almaktadır. Bunun nasıl ve ne zaman uygulanacağı belirsizdir. Ayrıca 14’üncü maddenin 20’nci fıkrasındaki belge şartlarını kaybetme nedeniyle faaliyeti durdurma cezasının mesleki yeterlilik ihlallerinde verilip verilmeyeceği, verilecekse nasıl verileceği belirsizdir. Hususi taşımacılık belgelerinde mesleki yeterlilik sertifikalı yönetici zorunluluğu bulunmamaktadır. Yani bu taşımalarda bu türden mesleki yeterlilik aranmamaktadır.
Mesleki saygınlık
Tanımı, madde 4 içinde yer alan mesleki saygınlığın, işletmecinin gerçek kişi, kooperatif, anonim şirket ve diğer şirket olması hallerinde kimlerde aranacağı Yönetmelik 13.1.c’de belirtilmektedir. Nasıl sağlanacağı belirtilmemekle birlikte, bunun adli sicil kaydıyla sağlanacağı 13.4’den mealen söylenebilir. Bu şartın, yetki belgesi alırken, kullanırken veya yenilenirken aranacağı şüphesizdir. Yönetmelik 13.2’de çalışanlara, şoförlere, araçlara, yol ve araç güvenliğine, çevrenin korunmasına ve mesleki yeterlilik şartlarına uymak suretiyle mesleki saygınlığa sahip olma ifadesi bulunmaktadır. Bunların nasıl takip edilecekleri belirsiz olduğu gibi, başka alanlardaki kuralların burada tekraren ele alınıp gerektiğinde ceza konusu yapılması hayli zordur. 13.5’te zorunluluk kapsamındaki şahısların mesleki saygınlıklarını kaybetmeleri halindeki cezalandırma yer almaktadır.
Önceden var olan 90 gün içinde ihlali gidermeme halinde, yetki belgesi iptali cezası verilmesi yerine ihlal giderilinceye kadar faaliyetin durdurulması olumlu bir değişiklik olmuştur. Ancak bu ihlalin öğrenildiği zaman faaliyetin durdurulması problemlidir. Burada taşımacıya bir bildirim zorunluluğu getirilmesi, bildirilmediği takdirde faaliyet durdurmanın ötesinde ek ceza düşünülmesi doğru olur. Yine mesleki saygınlık kaybının ayrıca 14.20’deki faaliyet durdurma cezasının konusu olup olmayacağı belirsizdir. Mesleki saygınlık sadece ticari olarak faaliyette bulunanlar için aranacaktır.
Mali yeterlilik - Asgari kapasite
Yönetmelikte tanımı bulunan mali yeterliliğin en önemli unsuru, asgari kapasite olup, ayrıca Yönetmeliğin tanımlar bölümünde de yer almaktadır. Sadece taşımacılara yönelik olan bu yeterlilik A, B, C, D, K, L, N türü yetki belgesi sahiplerinin taşıt sayısı ve taşıt kapasitesi (koltuk, tonaj) olarak sahip olmaları gereken belirli yaşlardaki en az özmal taşıt miktarı 14’üncü maddede yer almaktadır. Bir anlamda, bir taşımacının olabileceği en küçük ölçeği ifade etmektedir. Taşıtların buna ilişkin belgelerinin Bakanlığa sunulması ile sağlanır. İlk belge alımı, yenileme ve kullanım aşamalarında bu yeterlilik aranır.
Asgari kapasite kaybı
Yönetmelik 14.21’de yer alan düzenlemeye göre 5 yıllık belge süresinde asgari kapasite altına düşülen gün sayısının 630’u aşması halinde, yetki belgelerinin iptali söz konusudur. Bu sürenin 5 yıla dağılımı ile ilgili bir sınırlama olmayıp yaklaşık 21 aylık süre boyunca yüzde 10 gibi bir asgari kapasite ile çalışmak mümkünse de bunu uygun bulmak hayli zor; bunun yerine, yılda 150 günü geçmemek üzere 5 yılda toplam 630 gün gibi bir düzenleme daha uygun olabilir. Bu durumda dahi, her yıl 5 aylık bir sezon boyunca asgari kapasite altında çalışma imkanı bulunur. Bu düzenlemede asgari kapasitenin ne kadar altına düşüldüğünün bir önemi olmayıp yüzde 10 veya yüzde 90 asgari kapasite ile çalışmak aynı olmaktadır. Bu da uygun değildir.
L2’lere özel düzenleme
Son Yönetmelik değişikliği ile L2 belgelerinde asgari kapasitenin yüzde 60’tan fazla kaybı yani yüzde 40’tan az asgari kapasiteyle kalma durumu oluştuğunda, yetki belgesi kapsamındaki faaliyetlerin durdurulacağı; asgari kapasite artışı ile yüzde 60’ın üzerine çıkılması, yani asgari kapasite kaybının yüzde 40’ın altına düşülmesinin sağlanması halinde faaliyete izin verileceği belirtiliyor. Bu düzenleme çok önemli olup, gerekirse rakamlar gözden geçirilerek tüm asgari kapasite kayıplarında uygulanması düşünülmelidir.
Diğer taşıt konuları
Yönetmelikte taşıtların yaşı ve özmal olmaya ilişkin zorunluluklar yer alıyor. Yani sözleşmeli otobüs çalıştırabilmek için özmalın olacak. Bu da bir yeterlilik konusu. Bunun dışında, daha çok taşıma hattında çalışabilmek veya mevcut hatlarda daha çok sefer yapabilmek için daha çok otobüs gerekiyor. Bu da bir nevi taşıt yeterliliği oluyor. Buna ilişkin 54’üncü maddede, taşıt sayısının düşmesi halinde hat ve seferlerin yeniden belirlenmesi zorunluluğundan söz ediliyor. Ancak bu zorunluluk kimin için belli değil. Bu işi taşımacı mı yapacak, Bakanlık mı? Bu ifade mutlaka düzeltilmeli.
Otobüs yaşı değişikliği
Son Yönetmelik düzenlemesiyle 12 olan asgari kapasite otobüs üst yaş sınırı 15’e yükseltildi. Bu değişiklik belge sahibi olmayı, yenilemeyi ve belgeyle faaliyeti kolaylaştırırken bana göre yeterliliği de epey azalttı. Acaba gerekli miydi?
B1 ve D1 belgelerinde 150 koltuk (4 otobüs) B2 belgesinde 90 ve D2 belgesinde 75 koltuk (2 otobüs) bu yaşa tabi olup diğer özmal otobüsler ile sözleşmeli otobüsler bu şarttan muaftır. Örneğin; 100 otobüs çalıştıran bir D1 belgesinde 75 sözleşmeli ve 25 özmal otobüs bulunabilir. Bu 25 özmaldan sadece 4 tanesi 12 veya 15 yaş şartına tabi olup; bu da tüm taşıtların sadece yüzde 4’üdür. Acaba bu 4 otobüste 15 değil 12 yaş aranması çok ağır bir yük müdür?
D1 belgeli otobüs seferleri incelendiğinde seferdeki pek çok otobüsün yaşının 12 veya 15’in altında olduğu görülür. Bu nasıl olabiliyor? Sadece asgari özmallarda bile 12 yaşı sağlayamayanlar seferlerinde çok daha genç otobüsleri nasıl kullanabiliyor? Bu otobüsler kayıt dışı olmayacağına göre nasıl kullanılabiliyor? Acaba, bu genç otobüsler sözleşmeli olabilir mi? Seferlerde genç sözleşmeli otobüsler kullanmak ama asgari özmalları bile 12 yaş değil 15 yaşta istemek doğru mu? Genç otobüs gerekli ama özmallar eski olsun denebilir mi? Bir zamanlar küçük özmal otobüs karşılığı büyük otobüsleri sözleşmeli çalıştırmak yoluna gidiliyordu. Ama Yönetmelik ile özmal otobüs ile sözleşmeli otobüsün kapasitelerinde uyum aranması getirilince bu ortadan kalktı. Acaba, benzer düzenleme yaş için yapılabilir mi?
Örneğin; “Bir özmal otobüs karşılığı kaydedilecek sözleşmeli otobüslerin yaşı kayda esas olan özmal otobüs ile uyumlu olmak (Sözleşmeli otobüsün yaşı karşılığında kaydedildiği özmal otobüsün yaşından en fazla iki az olabilir gibi) zorundadır” dense bir haksızlık olur mu? Bence olmaz. O zaman genç otobüs kullanmak isteyenler özmallarını da genç yapmak zorunda kalırlar. Asgari özmallarının yaşının da 12’den 15’e çıkmasını istemezler.
Diğer mali yeterlilikler
Yönetmelikte asgari kapasite ve taşıtlar dışında bazı imkanlardan söz edilmektedir. Bunlardan en akla geleni sermaye ve işletme sermayesi şartıdır. Yönetmeliğin 14’üncü maddesinde her belge türü için gereken sermaye veya işletme sermayesi miktarları belirtilmiştir.
Bir başka yeterlilik konusu; yer ve büro gibi taşınmazlardır. Yolcu taşıma acenteleri ile eşya taşıma komisyoncuları için bağımsız bir büro gerekmektedir. Eşya taşıma acenteleri için ise bağımsız bir taşınmaz istenmektedir. Son düzenlemelerden sonra bağımsız taşınmaz istenen tek taşıma işletmecisi olarak nakliyat ambarları kalmıştır. Büro ve taşınmazlara ilişkin düzenlemeler Yönetmelikte bulunmaktadır. Şüphesiz ki, uygun yer şartının en önemli olduğu konu terminal işletmeciliğidir. Terminal işletmecilerinin sahip olması gereken fizik koşullar ve büyüklükler Yönetmelikte bulunmaktadır.
Sermaye ve yer koşullarının kaybedilmesi halinde özel yaptırımlardan söz edilmemektedir. Ancak 14.20 düzenlemesinde asgari kapasite ve terminaldeki yer şartları dışındaki koşullardan herhangi birinin kaybı ve bunun 90 gün içinde giderilmemesi halinde faaliyet durdurma öngörülmektedir. Bunun sadece mali yeterlilikle mi ilgili olduğu yoksa mesleki saygınlık ve mesleki yeterlilikle de mi ilgili olduğu net olarak anlaşılmamaktadır.
M, P belgeleri
Yönetmelikte, önceki dönemlerde, bunlara ilişkin asgari kapasite, sermaye ve taşınmaz sahipliği şartları yer almıştı. Ancak zamanla bunların tamamı kaldırılarak sadece posta sektörüne ilişkin Yetkilendirme Yönetmeliği kapsamında yetki belgelerine sahip olmaları şartı getirilmiştir. Bu düzenlemenin yeterlilik durumu tartışılabilir. Şüphesiz ki, sahip olmaları istenen belge, bunları en azından belirli ölçülerde karşılamaktadır. Bu belgeler için tek şartın bulunması nedeniyle bu yeterliliğin kaybı halinde doğrudan yetki belgesi iptaline gidilmektedir.
L2 belgeleri özel
L belgelerinde asgari kapasite ve sermaye şartları baştan beri mevcut olup halen korunmaktadır. Ancak bunlar için gereken taşınmaz kullanma hakkı şartları son düzenlemeyle kaldırılmıştır. Bunun yerine L1 belgeleri için yeni bir şart getirilmezken L2 belgeleri için C3, K1, K3, L1, M2, N2 veya P2 yetki belgesi sahibi olma şartı getirilmiştir. Bunun sonucu olarak L2 belgesinin ancak adı geçen belgelerle birlikte sahip olunması durumu doğmaktadır. Yani iki belgeli olmak gerekmektedir. Belki bu belge sahiplerinin mevcut belgelerini 20’nci maddeye göre değiştirerek L2 belgesine sahip olabilecekleri akla gelebilir. Ancak getirilen düzenleme bu anlama gelmediği gibi değişim halinde Yönetmeliğin istediği şart kaybedilecek ve L2 belgesinin kullanılması veya yenilenmesi imkansız hale gelecektir.
Sürücü mesleki yeterliliği
Yönetmelikte, taşıma işleri işletmecilerinin personel konusunda sorumlulukları ve yeterli personele sahip olma zorunlulukları bulunmaktadır. Bu kapsamda şoförler özel bir önem arz etmektedir. Taşıma Kanunu’nda, şoförlerde aranacak şartların Yönetmelikle belirlenmesi yanında sonradan yapılan ekleme ile sürücü mesleki yeterlilik belgesi aranması zorunlu hale gelmiştir. Yönetmeliğin 34’üncü maddesinde mesleki yeterlilik belgesi zorunluluğu yanı sıra yaş, fiziki uygunluk ve mesleki saygınlık gibi yeterlilikler bulunmaktadır. Bunlara aykırılık halinde, hem sürücülerin hem de bu sürücüleri istihdam eden taşımacıların karşılaşacakları yaptırımlar yine Yönetmelik 34.2 ve 40.33’de idari para cezaları şeklinde yer almaktadır. Hususi taşımacılar, mesleki saygınlık, mesleki yeterlilik ve asgari bir taşıta sahip olma dışında mali yeterlilik şartlarından muaf tutulurken sürücü mesleki yeterlilik belgesi şartına tabidirler. Bunun tek muafiyeti C1 veya K2 yetki belgesiyle kendilerine ait tek bir kamyoneti kendisi kullanan belge sahipleridir. Bir de kamu kurum ve kuruşlarının ticari olmayan taşımalarda görevli sürücüleri bundan muaftır.
Bitirirken
Taşımacılar ile bunların sürücülerinin Kanun ve Yönetmelikte öngörülen yeterliliklere sahip olması çok önemlidir. Bunlardan taviz verilmemesi ve bunların hafifletilmemesi gerekir. Bir de bunlara ilişkin düzenlemelerin daha da iyileştirilmesi, daha anlaşılabilir ve uygulanabilir netlikte ifade edilmeleri önem taşımaktadır. ■
------------------------
Başsağlığı
Yolcu taşımacılığının gelişmesinde büyük çaba ve katkılarını gördüğümüz, benim de kişisel olarak dostluk ve işbirliğinden memnuniyet duyduğum Mustafa Yıldırım’ın sevgili ağabeyi Kıbrıs Gazisi Yüksel Yıldırım’ın vefatından büyük üzüntü duydum. Merhuma rahmet, Mustafa Bey’e ve tüm yakınlarına başsağlığı dileklerimi sunarım.
------------------------
Taşıma Dünyası Gazetesi 17 Nisan 2023 tarih ve 411. Sayısını PDF Formatından Okuyabilirsiniz